نوشتار ذیل از سلسله پژوهش‌هایی است که به چگونگی تدوین مصادر حدیث از دو مذهب شیعه و سنی، پرداخته است.

«حدیث» در لغت در برابر «قدیم» و به معنی نو و تازه است. (1) و در اصطلاح شیعه عبارتست از: «کلامی که از قول یا فعل و یا تقریر معصوم حکایت می‌کند و کاربرد آن برای غیر معصوم، مجازی می‌باشد». (2) اما از نظر اهل سنت حدیث شامل قول، فعل، تقریر، صفت پیامبر و نیز شامل قول، فعل و تقریر صحابه و تابعین و مُخضرم (کسی که جاهلیت و اسلام را درک کرده ولی پیامبر را ملاقات نکرده است) می‌شود. (3)

اهمیت حدیث و نوشتن آن:

قرآن و احادیث از مهم‌ترین منابع شناخت دین اسلام هستند و احادیث، شارح و مفسرِ خطوط کلّی قرآن می‌باشند (4) و با کنار گذاشتن آن‌ها شناخت درست اسلام میسر نمی‌شود. به همین جهت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السّلام به فراگیری، حفظ، نوشتن و نشر حدیث تأکید می‌ورزیدند. (5)

برای نمونه، پیامبر گرامی صلّی الله علیه و آله در مسجد خیف خطبه‌ای خواند و در آن فرمود: «نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا ثُمَّ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یسْمَعْهَا...»، خدا شاد و خرم کند بنده‌ای را که سخن مرا بشنود و در گوش گیرد و حفظ کند و به کسانی که نشنیده‌اند برساند». (6) و درباره نوشتن حدیث نیز می‌فرماید: «قَیدُوا الْعِلْمَ بِالْکتَاب»(7) با نوشتن، علم را در بند (مهار) کنید.

با توجه به سفارش‌های رسول خدا صلّی الله علیه و آله، گروهی از مسلمانان در زمان حیات آن حضرت، احادیث ایشان را می‌نوشتند و این کار با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت و آثار گوناگون و متنوع حدیثی پدیدار شد.

مختصری از تاریخچه تدوین حدیث:

الف) تدوین حدیث در زمان پیامبر صلّی الله علیه و آله:

مهم‌ترین آثار حدیثی این دوره توسط حضرت علی علیه السّلام نوشته شده: یکی از آن‌ها معروف به «کتاب علی» است که از آن با عناوینی چون: صحیفه علی، جامعه، صحیفة الفرائض و ... نیز یاد شده است.

این کتاب را حضرت علی علیه السّلام با املای پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به منظور تدوین قانون اسلامی نوشته. این کتاب نزد ائمه معصومین علیهم السّلام یکی پس از دیگری بوده و گاهی ایشان آن را به اصحاب خاص خود نشان داده‌اند و در مواردی هم بخشی‌هایی از آن را برای آنان قرائت فرموده‌اند. (8)

کتاب دیگر حضرت، «کتاب جفر» بوده است که در آن خبر از همه حوادثی داده شده که اتفاق خواهد افتاد. این کتاب نیز در دست ائمه اطهار علیهم السّلام بود و آن حضرات از این کتاب نیز در روایات متعددی سخن به میان آورده‌اند. (9)

ب) منع از تدوین و نقل حدیث:

با وجود تأکید رسول اکرم صلّی الله علیه و آله بر اهمیت دادن به نوشتن و نقل حدیث، برخی از صحابه با این کار حتی در زمانی که حضرت در قید حیات بودند، مخالفت کردند؛ چنان که عبدالله بن عمرو گوید: «من هر چه را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌شنیدم، می‌نوشتم تا آن‌ها را حفظ کنم، ولی قریش مرا از این کار باز داشتند و گفتند: «هر چه را از پیامبر خدا (ص) می‌شنوی، می‌نویسی در حالی که او بشری است که در حال خشنودی و غضب سخن می‌گوید» من (عبدالله بن عمرو) از این کار دست کشیدم و سخن قریش را به پیامبر صلّی الله علیه و آله گزارش دادم، حضرت فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست اوست، چیزی جز حق از آن (دهانم) بیرون نمی‌آید.»(10) منع تدوین حدیث به گونهٔ بدتری نیز رخ داد و آن زمانی بود که حضرت در بستر احتضار به سر می‌بردند و درخواست قلم و کاغذ کرده تا چیزی بنویسند که بعد از ایشان، امت با عمل به آن هرگز گمراه نشود، ولی عمر مخالفت کرد و گفت: «درد بر پیامبر غلبه کرده (که چنین می‌گوید) قرآن نزد شماست پس کتاب خدا ما را بس است.» و بر طبق روایت دیگری گفت: «پیامبر هذیان می‌گوید»(11).

منع از تدوین حدیث پس از رحلت پیامبر گرامی صلّی الله علیه و آله، شدت بیش‌تری یافت تا آنجا که ابوبکر (12) و عمر (13) احادیث نبوی را سوزاندند و این ممانعت ادامه یافت تا اینکه عمر بن عبد العزیز اموی، ممنوعیت تدوین حدیث را لغو کرد و دستور داد تا احادیث پیامبر صلّی الله علیه و آله گردآوری و نوشته شود؛ ولی او در سال 101 مُرد و این دستور اجرا نشد، تا اینکه سال‌ها پس از مرگ او در سال (143) تدوین حدیث توسط علمای سنّی رسماً شروع شد. (14)

اما علمای شیعه به رهبری امامان معصوم علیهم السّلام به ممنوعیت تدوین حدیث بهایی نداده و هیچ گاه دست از تدوین حدیث نکشیدند.

ج) تدوین کتب حدیثی شیعه:

چنان که گذشت حضرت علی علیه السّلام اولین گردآورنده حدیث می‌باشند. شیعیان آن حضرت هم به پیروی از ایشان اقدام به جمع‌آوری حدیث کردند و کتاب‌هایی تدوین کردند از جمله این افراد: سلمان، ابوذر غفاری و بعدها علی بن ابی رافع، برادرش عبدالله (از کاتبان امام علی علیه السّلام) و سلیم بن قیس و ...می‌باشند. (15)

این کار در زمان امامان دیگر نیز ادامه یافت و اوج آن در دوران امام باقر و امام صادق علیهما السّلام بود که در این زمان، کتاب‌ها و آثار روایی به دست شاگردان آن‌ها تدوین شد که به اصول أربعمأة معروف گردید (16) و بعدها عالمان شیعی این کتب را جمع آوری، مرتب و باب بندی کردند و به صورتی روشمند، کتاب‌های بسیاری را به جهان علم عرضه داشتند.

یادکردی از مهم‌ترین کتاب‌های روایی شیعی:

کتاب‌های اربعه: این چهار کتاب بعد از قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، مهم‌ترین کتاب‌های شیعه هستند و عبارت‌اند از:

1. کتاب «الکافی» تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی (متوفی 328 یا 329)، معاصر نواب خاص امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت صغری است، همه علمای رجال او را توثیق کرده‌اند.

این عالم بزرگ، کتاب الکافی را ظرف 20 سال نوشته است. این کتاب دارای 2 جلد اصول، 5 جلد فروع و یک جلد روضه است و مجموع روایات آن 16199 روایت می‌باشد.

2. کتاب «من لا یحضره الفقیه» تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) (متوفی 381) و مشتمل بر 9044 حدیث است.

3 و 4. کتاب‌های «تهذیب» (تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید) و «استبصار» (الاستبصار فیما اختلف من الاخبار)؛ مؤلف این دو کتاب مرحوم شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی (متوفی 460) است. مجموع احادیث کتاب تهذیب 13590 در 393 باب است و احادیث کتاب استبصار 5511 حدیث در قالب 925 باب می‌باشد.

بنابر آمار مذکور مجموع روایات کتب أربعه بالغ بر 44344 حدیث می‌شود که قسمت مهم آن‌ها روایات فقهی است. (17)

جوامع حدیثی ثانویه

بعد از قرن 4 و 5 کارهای حدیثی مهم و اساسی صورت نگرفته، تا اینکه در دوران حکومت صفویه آثار حدیثی مهمی تألیف شد که جوامع حدیثی ثانویه هستند و عبارت‌اند از:

1. «الوافی» این کتاب را محمد بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (متوفی 1091) تألیف کرده است و ویژگی آن این است که تمام روایات کتب اربعه را آورده و با افزودن آیات، روایات دیگر، توضیحات لازم و إعمال اصلاحاتی سعی کرده است تا کمبود کتب أربعه را برطرف کند؛ این جامع حدیثی مشتمل بر 14 کتاب و یک خاتمه و 273 باب و حدود پنجاه هزار حدیث می‌باشد. (18)

2. تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، تألیف مرحوم شیخ محمد بن الحسن الحر العامِلی (متوفی 1104) است و از مشهورترین جوامع حدیثی شیعه به شمار می‌آید. ویژگی مهم آن این است علاوه بر دربرداشتن تمام روایات کتب أربعه از کتاب‌های دیگر نیز روایت نقل کرده و ترتیب آن از سایر جوامع روایی بهتر است و در خاتمهٔ آن، فوائد رجالی را ذکر کرده که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی‌شود و مؤلف این کتاب طی 20 سال آن را نوشته است و ...؛ (19) تعداد روایات این کتاب مطابق با شماره گذاری روایات آن 35843 روایت می‌باشد.

3. بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار علیهم السّلام، این کتاب تألیف علامه محمد باقر مجلسی (متوفی 1111) بزرگ‌ترین جامع روایی است که کتابی نظیر آن نوشته نشده است؛ مؤلف در این کتاب به روایات فقهی به جهت وجود آن‌ها در کتب معروف و رایج که خطر از بین رفتن آن‌ها را تهدید نمی‌کند، کم‌تر پرداخته است و بیش‌تر به روایات اخلاقی، عقیدتی، تاریخی و ... اهتمام ورزیده است. از امتیازات مهم این کتاب این است که در آغاز عناوین، آیات مربوطه را آورده و سپس روایات مرتبط را ذکر کرده و در بسیاری از موارد به تناسب نیاز به شرح روایات پرداخته است این کتاب با چاپ جدید 110 مجلّد می‌باشد. (20)

آنچه ذکر شد اشاره ای گذرا به جوامع روایی مهم شیعه بود و کتب روایی فراوان دیگری هم وجود دارد که به شکل‌های مختلف جامع نگاری، اربعینی‌ات، موضوع نگاری و ... نوشته شده‌اند که امکان معرفی همه آن‌ها وجود ندارد.

د) تدوین کتب حدیثی توسط اهل سنت:

اهل سنت به خاطر ممنوعیت نقل و نوشتن حدیث، حدود یک قرن و نیم از این نعمت محروم بودند؛ ولی پس از رفع ممنوعیت، در مرحله اول به جمع آوری محفوظات رُوات پرداختند و در مرحله بعدی آن روایات را سامان دهی کردند و سپس مصنّفات (21) فقهی و به دنبال آن مُسند (22) نویسی شکل گرفت.

مهم‌ترین مجموعه‌های حدیثی اهل سنت:

1. الموطأ: این کتاب اولین کتاب از جوامع حدیثی اهل سنت است که توسط رئیس مذهب مالکی، مالک بن أنَس بن ابی عامر اصبحی مدنی (متوفی 169 یا 179) طی چهل سال به نگارش در آمده است. مجموع روایاتی که از پیامبر صلّی الله علیه و آله، صحابه و تابعین در آن آمده 1720 اثر است (23) و قاضی ابوبکر بن عربی در شرح تِرمذی درباره‌اش چنین گفته: «موطأ، اصل اول باب و صحیح بخاری، اصل دوم در این باب (حدیث) می‌باشد و بقیه مؤلفان حدیثی، مانند مسلم و تِرمذی کتب خود را بر اساس این دو کتاب بنیان کرده‌اند»(24) این کتاب را مالک در سال 148 نوشته است. (25)

2. مُسند احمد: این کتاب توسط احمد بن حنبل (امام حنبلی‌ها) و متوفی 241 نوشته شده است (26) و گفته شده چهل هزار حدیث را در بر دارد. (27) ابن تِیمِیه امام حنبلی‌ها بعد از احمد درباره‌اش گفته است: «او (احمد) خیلی از احادیثی را که ضعیف بلکه به اتفاق علما، ساختگی می‌باشد، روایت کرده است. (28)

3. صِحاح سِتّه (ششگانه): «در میان جوامع حدیثی اهل سنت، شش کتاب از اعتبار خاصی برخوردارند که از آن‌ها تعبیر به «صحاح ستّه» می‌کنند و احادیث آن را صحیح و دور از ضعف می‌دانند». (29)

معرفی اجمالی صحاح ستّه:

الف) صحیح البخاری: تألیف محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی 256) این کتاب را بخاری طی شانزده سال تنظیم کرده است. (30) درباره عدد احادیث این کتاب اختلاف است؛ در یک قول 2761 و در قول دیگر 2513 حدیث ذکر شده. (31) با اینکه ادعا شده علمای اهل سنت اتفاق بر صحت تمام روایات این کتاب دارند، عده‌ای از علمای منصِف اهل سنت معتقدند: در این کتاب اشکالات زیادی وجود دارد و یکی از آن‌ها این است که بخاری در این کتاب از هشتاد نفر راوی غیر ثقه و ضعیف روایت نقل کرده است. (32)

ب) صحیح مسلم (الجامع الصحیح): تألیف مسلم بن الحجاج بن مسلم القشیری النیشابوری (متوفی 261). بعضی از علمای اهل سنت بر این کتاب اشکالاتی دارند، از جمله این که: نووی، شارح این کتاب معتقداست:‌ مسلم در این کتاب احادیث زیادی را آورده که در صحّت آن‌ها اختلاف است. (33) ابن تیمیه نیز معتقد است مسلم احادیث مشکل دار زیاد دارد. (34) حافظ ابو زرعه رازی، مسلم را جزء افراد فاقد صلاحیت کار حدیثی و ریاست طلب دانسته است. (35)

ج) سنن ابن ماجه: اثر محمد بن یزید قزوینی، (متوفی 273). این کتاب از نظر اعتبار در حد صحاح دیگر نیست و اصلاً برخی این کتاب را جزء صحاح نمی‌شمارند و کتب صحاح را پنج کتاب می‌دانند، نه شش کتاب و بعضی دیگر هم کتاب «موطأ» مالک را به جای آن، جزء کتاب صحاح دانسته‌اند. (36)

د) سنن ابی داود: نوشته ابو داوود، سلیمان بن اشعث سجستانی (متوفی 275). دارای 4800 روایت است. (37)

ه‍ ) سنن التِرمذی (الجامع الصحیح): مؤلف این کتاب محمد بن عیسی بن سورة التِرمذی (متوفی 279) می‌باشد. تِرمذی برای اولین بار حدیث را به صحیح، حسن و ضعیف تقسیم کرد و در این کتاب نوع هر حدیثی را هم مشخص کرد. (38)

و) سنن النسائی: نویسنده این کتاب، احمدبن شعیب النسائی، (متوفی 303) می‌باشد. عالم سنی ابن کثیر معتقد است در این کتاب رجال مجهول و روایات ضعیف وجود دارد. (39)

تذکر:‌ کتاب‌های معرفی شده، کتب مهم شیعه و سنی است و علاوه بر این، کتاب‌های فراوان دیگری هم وجود دارد که با استفاده از منابعی که معرفی خواهد شد می‌توان اطلاعاتی پیرامون بقیه کتاب‌ها به دست آورد.

نتیجه:

شیعه تدوین حدیث را از زمان حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله آغاز کرد و کتب فراوانی با ویژگی‌های گوناگون تاکنون نوشته است. اما تدوین حدیث اهل سنت از قرن دوم شروع شد و پیش از آن خلفا آن را منع کرده بودند. کتب حدیثی اهل سنت نیز فراوان و در شکل‌های مختلف تدوین شده است.

پاورقی:

1. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بی جا، دفتر نشر الکتاب، چاپ اول، 1404 ق، ص 110. احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق، ج 2، ص 36.

2. شیخ بهایی، الحبل المتین، قم، مکتبة بصیرتی، 1398 ق، ص 4.

3. قربانی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، قم، انصاریان، چاپ سوم، 1378، ص 20.

4. «بِالْبَیناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ» (نحل 44)

«وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیک الْکتابَ إِلاَّ لِتُبَینَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فیهِ وَ هُدی وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ» (نحل 64)

5. «عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ- الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ- قَالَ هُوَ الرَّجُلُ یسْمَعُ الْحَدِیثَ فَیحَدِّثُ بِهِ کمَا سَمِعَهُ لَا یزِیدُ فِیهِ وَ لَا ینْقُصُ مِنْه» الکافی، ج 1، ص: 51

6. الکافی، ج 1، ص: 403

7. بحار الانوار، همان، ج 74، ص 141.

8. عسگری، سید مرتضی، معالم المدرستین، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چاپ اول، 1424 ق، ج 2، ص 394 ـ 400.

9. همان، ص 401 ـ 406.

10. محمد بن محمد حاکم نیشابوری، مستدرک الحاکم، بیروت، دار المعرفة، 1406 ق، ج 1، ص 106. ر.ک: همان، ص 104.

11. محمود ابوریه، اضواء علی السنة المحمدیة، بی جا، دار الکتاب الاسلامی، بی تا، ص 55. معالم المدرستین، همان، ص 47 ـ 48.

12. مؤدب، سید رضا، تاریخ حدیث، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1384، ص 179.

13. همان، ص 182 ـ 183.

14. معالم المدرستین، همان، ص 64 ـ 67.

15. علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص 50 ـ 52.

16. تاریخ حدیث، همان، ص 76 ـ 77.

17. مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، 1381، ص 94 ـ 99.

18. آقا بزرگ، طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، 1403 ق، ج 25، ص 13 ـ 14.

19. همان، ج 4، ص 352 ـ 355.

20. طباطبایی، سید محمد کاظم، آشنایی با تاریخ و منابع حدیث، قم، حوزه علمیه واحد خواهران، 1383، ص 67 ـ 72.

21. مصنّف، کتاب حدیثی است که به ترتیب ابواب و بر اساس کتب فقهی تدوین شده و شامل احادیث مرفوع و موقوف نیز هست (تاریخ حدیث، همان، ص 226).

22. در مُسندها، روایات هر صحابه اعم از صحیح یا غیر صحیح و تام و یا ناقص گردآوری می‌شد و بر اساس الفبا یا اعتبار آن‌ها طبقه بندی می‌گردیدند. (همان، ص 223).

23. علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص 338.

24. همان، ص 4.

25. همان، ص 298.

26. علم حدیث و ...، همان، ص 340.

27. اضواء علی السنة المحمدیه، همان، ص 299.

28. همان، ص 325.

29. علم حدیث و ...، همان، ص 341.

30. اضواء علی السنة المحمدیه، همان، ص 299.

31. همان، ص 307.

32. همان، ص 302 ـ 306.

33. همان، ص 308.

34. همان.

35. همان، ص 309.

36. علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص 341 و 345 ـ 346.

37. اضواء علی السنة المحمدیه، همان، ص 317.

38. همان، ص 318.

39. همان، ص 319.

_____

حوزه